Uw kostbare en/of geliefde boeken verdienen een goede behandeling. Hoe bewaar ik mijn boeken? Hoe voorkom ik schade door gebruik? Wat doe ik als er toch schade is ontstaan? Kortom hoe beheer ik mijn collectie boeken.
Professionele bewaarcondities zijn in een woonomgeving niet of nauwelijks haalbaar. Maar ook met wat eenvoudige maatregelen valt er al veel te doen; Plaats uw kast op de juiste plaats, controleer temperatuur en luchtvochtigheid met wat eenvoudige hulpmiddelen en behandel de boeken op de correcte manier.
Lezen
Uiteraard heeft u schone handen. Aantekeningen met balpen zijn echt uit den boze, gebruik een zacht potlood. Een boek wordt ook niet mooier van ezelsoren of andere vouwen. Geen paperclips of post-its notes gebruiken en een boek is ook geen bewaarplaats voor losse (zure!) knipsels, papiertjes en andere voorwerpen.
Handschoenen zien er heel gewichtig uit maar doen meer kwaad dan goed. Ze verminderen het gevoel in je vingers waardoor je eerder beschadigingen veroorzaakt of boeken laat vallen. Ook brengen ze vaak vuil en zelfs schimmelsporen over van het ene boek naar het andere. Handen worden gemiddeld heel wat vaker gewassen dan handschoenen.
Hoe open ik een boek?
Ondersteun een boek goed, zowel de rug als het voor- en achterplat. Een dik, zwaar boek wordt eerst vanuit het midden geopend en dan neergelegd. Daarna wordt terug of verder gebladerd naar de gewenste pagina. Als het boek niet uit zichzelf mooi vlak blijft openliggen, leg het dan op een kussen. Leg het kussen neer en maak met uw arm in het midden een geul. Leg het boek met de rug in de geul het blijft dan in een V-vorm opengeslagen liggen. Gebruik nooit kracht om een boek open neer te leggen als het niet uit zichzelf mooi vlak openvalt.
Boeken in en uit de kast
De plaats van de boeken in de kast en ook hoe ze in de kast staan is van groot belang. Hier botst collectievorming in veel gevallen met ideale bewaarcondities. De collectie vraagt er vaak om dat boeken bij elkaar staan die bewaartechnisch niet bij elkaar passen.
Boeken moeten rechtop en niet te strak in de kast staan en links en rechts steun aan elkaar hebben. Een groot boek past dus niet tussen twee veel kleinere want krijgt zo niet genoeg steun. Halfvolle planken hebben een boekensteun nodig zodat ook het laatste boek steun heeft en niet schuin tegen de rest hangt. Grote en vooral zware boeken kunt u beter plat neerleggen.
Boeken hebben steun nodig maar ze moeten niet zo strak in de kast staan dan ze er haast niet uit te halen zijn en teveel druk op elkaar uitoefenen. Er moet ook genoeg ruimte boven een boek zijn om er nog met een arm tussen te kunnen.
Sommige boeken zijn voorzien van prachtige sloten en ander boekbeslag. Heel mooi maar ze vormen een risico op schade voor de boeken in de omgeving. Overweeg daarom een foedraal of bewaar ze apart. Haal ze in ieder geval extra voorzichtig uit de kast!
Opbergen
Gebruik zuurvrije opbergdozen en geen plastic hoesjes: daarin zitten weekmakers. Metaal gaat op de duur roesten, dus geen paperclips en nietjes. Strokarton dozen zijn zuur en trekken insecten aan. Goed voor verhuizen maar niet voor het opslaan van boeken.
Ander materiaal zoals knipsels horen niet in een boek thuis. De opdikking die ze veroorzaken geeft spanning en op den duur schade aan de band. Daarnaast gaat het vaak om zuur materiaal. Over lijmhoudende materialen zoals plakfolies (boeklon!), plakband en zelfklevende notities (post-it) zullen we het hier verder niet hebben. Die horen niet in een boek thuis.
Uit de kast
Een boek trek je niet aan de rug uit de kast maar door het van de muurkant (dus aan de voorzijde van het boek) uit de kast te duwen tot het gemakkelijk tussen de andere boeken vandaan te pakken is. Soms kan dit betekenen dat een boek/boeken beter liggend bewaard kan worden. Ook hier moeten alle boeken steun hebben en dus niet buiten de plank steken (dus ook niet boven op een rij boeken!). Maak een stapel met het grootste boek onder, het kleinste boven. Als een boek nodig is het niet aan de rug uit de stapel trekken maar die erboven eerst verwijderen. Ook heel dikke boeken kan je beter liggend bewaren omdat het boekblok anders erg uit kan zaken en los kan scheuren van de band.
Waar bewaar ik boeken? Temperatuur en luchtvochtigheid
Papier en ook leer en perkament zijn gevoelig voor temperatuurschommelingen en veranderingen in luchtvochtigheid. Materialen (inclusief papier) zetten uit en krimpen onder invloed van temperatuur en vocht. Bij een lage relatieve luchtvochtigheid (RV) geven objecten vocht af aan de omgeving, bij een hoge RV zullen ze vocht opnemen en uitzetten. Op de duur worden de vezels door deze reactie aangetast. Ze worden bros en kunnen op de duur breken. Meer over relatieve luchtvochtigheid vindt u hier: www.stichting-handboekbinden.eu/tutorials/relatieve-luchtvochtigheif-rv/
Zolang die schommelingen geleidelijk zijn valt het wel mee. Het aanbevolen klimaat voor boeken en papier is een constante temperatuur van ongeveer 18°C en een relatieve luchtvochtigheid (RV) van 50 -55 %. Dat in huis te realiseren, is makkelijker gezegd dan gedaan. Wel kunt u proberen dit zo goed mogelijk te benaderen en extreme schommelingen in temperatuur en luchtvochtigheid te voorkomen. Het zijn de grote, vrij plotselinge schommelingen die problemen geven en leiden tot de versnelde veroudering van de materialen. Denk hierbij aan het verschil tussen dag en nacht, vervoer naar een andere ruimte, lampen (vooral in vitrines), verwarming, zonlicht, enz.
De beste temperatuur is tussen de 15ºC en 20ºC. Waarbij het verschil tussen die twee alleen heel geleidelijk mag zijn door bijv. de seizoenen en niet door een dag/nacht verschil.
Schommelingen in temperatuur zijn het beste te voorkomen door de boekenkastkast niet bij een warmtebron of in de zon te plaatsen. Richt ook geen spotjes op de kast. Een koude buitenmuur is ook niet de beste plaats voor een boekenkast; het verschil in temperatuur en relatieve luchtvochtigheid tussen de voor- en achterkant van de kast kan dan erg groot worden met alle gevolgen van dien (condensatie!).
Zowel zon als kunstlicht bevatten UV-straling en sommige lampen geven warmte af. Beide zijn schadelijk voor papier. Probeer in ieder geval direct zonlicht te vermijden en gebruik waar mogelijk lampen die weinig UV en warmte afgeven. Ook zijn er speciale UV-werende folies voor de ramen op de markt.
Het voorkomen van schommelingen in luchtvochtigheid -RV- is een stuk lastiger. Zet de verwarming in de winter niet te hoog en hang een bakje water aan de verwarming om de luchtvochtigheid wat omhoog te brengen.
Hoe goed de bewaarcondities ook zijn, een regelmatige controle van de boeken is nodig. Er is altijd een kans op vochtplekken, schimmel of zilvervisjes. Boeken moeten regelmatig stofvrij worden gemaakt en kunnen dan tegelijkertijd gecontroleerd worden.
En dan? Dagelijks onderhoud
Alle preventieve maatregelen zijn zinloos als het verdere beheer niet goed is. Maak regelmatig schoon maar denk daarbij aan zaken als temperatuur en luchtvochtigheid. Dus geen boeken terugzetten op vochtige planken. Boeken ook nooit schoon maken met een vochtige doek.
Vocht trekt stof en vuil aan dat zich met behulp van het vocht aan de (papier)vezel kan hechten. Ook linnen en leer zijn slecht tegen vocht bestand. Gebruik een zachte borstel, stofdoek of de fijnste kwaliteit microvezeldoekje. Dat moet wel schoon zijn want anders breng je vooral vuil over van het ene boek naar het anders. De ruimte stofvrij houden door regelmatig stofzuigen doet wonderen.
Gebruik ook nooit reinigingsmiddelen voor boekbanden/leer/perkament. Ook geen leervet of vergelijkbare producten. Ondanks alles wat er op de verpakking staat geeft recent onderzoek aan dat ze meer kwaad dan goed doen.
Bekijk de boeken regelmatig kritisch. Er komen nieuwe objecten binnen, vraag je af of die wel optimaal gehuisvest zijn. Is verder alles nog in orde? Kijk ook minstens eens per jaar in dichte dozen e.d. Problemen met ongedierte, schimmel en vocht kunnen anders ongemerkt ontstaan en behoorlijk uit de hand lopen voor het opgemerkt wordt.
Gezond verstand doet wonderen! Klimaatbeheer heeft weinig zin als de deur en het raam open staan en het lekker doortocht. Boeken kunnen prachtig in de kast staan maar behandel ze ook goed tijdens het raadplegen. Leg ze niet in een slordige stapel op een hoek van een tafel waarvan ze gemakkelijk op de grond kunnen vallen. Glaasjes wijn en kopjes koffie doen meer schade dan een schommelende luchtvochtigheid.
Schade, scheuren en kapotte boekbanden
Vanzelfsprekend vraagt een bijzonder boek of een boek met meer schade om de deskundige aanpak van een specialist.
Kleine scheurtjes in het papier leiden vaak tot meer schade en verlies aan materiaal. Vraag u af of uw boek niet deskundig gerestaureerd moet worden. Gebruik in ieder geval nooit plakband! Plakband degradeert onder invloed van licht en lucht. Na een aantal jaren heeft men een verkleuring die in het papier gedrongen is, een lijmlaag die plakkerig achterblijft of al geheel verhard is en het papier doorzichtig en broos maakt, en een los stukje plastic. Ook speciaal plakband als ‘magic tape’ en Filmoplast geeft op den duur dezelfde problemen als regulier plakband.
Bij een gebruiksboek zonder waarde (emotioneel, geldelijk of cultuur historisch) kunt u overwegen zelf kleine papierreparaties te doen. Zie onze tutorial voor de juiste materialen en techniek. Blijf kritisch en bij twijfel, niet aan beginnen!
Als vellen/katernen, de boekband of de rug loskomen, maak je een verpakking op maat van zuurvrij materiaal die de delen bijeenhoudt en bewaar je het boek liggend, in afwachting van een eventuele restauratie.
Tutorial repareren van scheurtjes met Japans papier: www.stichting-handboekbinden.eu/tutorials/papierreparaties/
Schade, Ongedierte en schimmel
Voorkomen is beter dan genezen. Schimmels en ongedierte vormen altijd een risico. Bekijk daarom boeken afkomstig van markten en antiquariaten goed op sporen van schimmel en vraatschade die kan duiden op ongedierte en houdt ze desnoods een paar weken in quarantaine. Een ziplockzakje is op termijn slecht bewaarmateriaal maar doet hier wonderen!
Schimmel
Aan schimmel is zonder deskundige hulp niet veel aan te doen. Zorg dat andere objecten niet met schimmelsporen in aanraking komen (handen wassen!). Verdere schade kan voorkomen worden door de bewaarcondities en dan vooral temperatuur en vocht goed te houden. Voor natgeworden boeken is schimmel de grootste bedreiging. Droog het boek daarom zo snel mogelijk door het open gewaaierd neer te zetten op enige afstand van een ventilator. Grote hoeveelheden nat geworden boeken kunnen het best zo snel mogelijk worden ingevroren en in een later stadium worden gedroogd door middel van vriesdrogen: raadpleeg in dergelijke gevallen direct een deskundig bedrijf.
Ongedierte
De meeste soorten ongedierte vragen ook om deskundige hulp maar een enkel object kan vaak ongedierte vrij gemaakt door het samen met een vlooienband minstens 14 dagen in een ziplock zakje te bewaren. Bekijk het object daarna kritisch, doe het in een nieuw zakje maar zonder vlooienband en kijk na twee weken opnieuw. Geen nieuwe schade of activiteiten? Dan is het object ‘schoon’.
Als het probleem zich niet beperkt tot een enkel boek is het verstandig om een gespecialiseerd bedrijf in te schakelen.
Voor determinatie van insektenschade: ‘Het loopt in de papieren’ uitgave ICN
Klik hier voor: Meer info of hier downloaden.
Restauratie
Voor een verantwoorde restauratie van uw boek of document, dient u een gekwalificeerde boek en papierrestaurator in de hand te nemen. Voor het vinden van een deskundige restaurator kunt u contact opnemen met Restauratoren Nederland: www.restauratoren.nl. Kies onder ‘Leden’ de discipline ‘Boek en papier’ .
Voor conserveringsadviezen en informatie over leveranciers van producten en diensten op het terrein van de conservering kunt u contact opnemen met de Koninklijke Bibliotheek.