Boeken met kromtrekkende platten. Soms al bij het binden, in andere gevallen pas na jaren. Hoe komt het dat platten kromtrekken? En vooral, hoe kan je het voorkomen?

Iedere les boekbinden start met het begrip ‘looprichting’, meestal direct gevolgd door de waarschuwing dat de looprichting parallel aan de boekrug moet zijn. Maar wat is ‘looprichting’ eigenlijk? Hoe ontstaat het en wat heeft het met het kromtrekken van platten te maken?
Papier wordt gemaakt door een pulp van cellulosevezels in water gelijkmatig op een zeef te spuiten. Deze eindeloze zeef lijkt op een lopende band. Tijdens het lopen van de zeef wordt het water door de zeef heen afgezogen. De cellulosevezels in de pulp komen door de beweging van de zeef grotendeels evenwijdig met de looprichting van de papierbaan te liggen: de looprichting. Ook handgeschept papier heeft een looprichting. Papierscheppers schudden de zeef handmatig heen en weer, maar ook daarbij is er een dominante richting die ervoor zorgt dat een groter deel van de vezels parallel in één richting komt te liggen. Bij traditioneel Japans papier is dat effect nog veel sterker, de zeef hangt daar in een soort schommel die maar in één richting kan bewegen, waardoor een nog groter deel van de vezels parallel komt te liggen. Ook grijsbord heeft een duidelijke looprichting.

Waarom is looprichting belangrijk?
Je kunt een vel papier en de looprichting van de vezels vergelijken met een rieten strandmat. Je kunt de mat (en ook het vel papier) gemakkelijk parallel aan de vezel (de looprichting) oprollen, vouwen en zelfs scheuren. Maar als je probeert tegen de looprichting in te vouwen of scheuren, geeft dat problemen. Je moet immers een groot deel van de vezels scheuren of breken. De scheur zal proberen zijn eigen weg te vinden tussen de vezels en zal schuin weglopen, waardoor de vouw lastig te maken is en niet mooi scherp. Ook bij het doorbladeren van een boek merk je dat: in plaats van dat de bladzijden bij het bladeren makkelijk ‘rollen’ (vergelijkbaar met het rollen van de strandmat), blijven ze stijf uitstaan.

Maak je papier vochtig, dan rekt het dwars op de looprichting. Want natte vezels zwellen op en worden breder, niet langer. Als je een rug inlijmt, zwellen de vezels in de rug. Dit is geen probleem als de looprichting parallel met de rug is, de vezel aan rugzijde wordt breder en daardoor wordt de hele pagina wat breder. Maar als de looprichting dwars op de rug staat, zwelt alleen ‘de kop’ van de vezel en wordt breder. Omdat de rest van het vel niet vochtig is zwellen de vezels daar niet. Het gezwollen deel gaat golven want het wordt vastgehouden door het niet ingelijmde (en dus niet gerekte) deel van het vel.
Verschillende papiersoorten rekken in verschillende mate. En dat is meteen een van de redenen waarom materiaal kromtrekt. Het papier krimpt weer tijdens het drogen en trekt daarbij aan het bord, waardoor het kromtrekt. Ook andere bekledingsmaterialen hebben soms een looprichting. Bij boekbinderslinnen heeft de looprichting vooral te maken met de weefmethode. Er staat meer spanning op de schering dan op de inslag. De looprichting is parallel met de schering en dus de zelfkant. Bij modern linnen is er meestal weinig verschil en dus ook nauwelijks een specifieke looprichting. Test het door een stukje linnen aan de achterzijde licht vochtig te maken. De lengterichting van de bolling is gelijk aan de looprichting. Bij een sterke bolling is er ook een duidelijke looprichting.

Tip heb je moeite met het achterhalen van de looprichting? Kijk dan op www.stichting-handboekbinden.eu/tutorials/de-looprichting-van-papier/

We hebben net gezien dat vezels, als ze vochtig worden, opzwellen waardoor het papier uitrekt. Als het vocht verdampt, krimpen de vezels weer, maar nu zitten ze vast aan een ondergrond. Ze krimpen toch en oefenen daarbij trekkracht uit op het bord, waarop ze zijn vastgeplakt. Het bord zal kromtrekken. Je kunt dat een beetje tegengaan door het beplakte bord of het hele boek onder bezwaar of in de pers te drogen. Toch is dat niet genoeg. Als de luchtvochtigheid afneemt omdat de verwarming aangaat, zal de platbekleding weer vocht afstaan aan de omgeving en in het proces het bord kromtrekken. Waarom dan toch een stuk beplakt bord onder bezwaar drogen? Het gaat het kromtrekken wel wat tegen en ook al is het maar tijdelijk, een vlak(ker) bord verwerkt makkelijker. Hoewel perkament en leer geen looprichting hebben zoals papier dat heeft, zullen ze wel rekken als ze vochtig worden (lijm) en weer krimpen tijdens het drogen. Het resultaat is hetzelfde als bij papier, het plat zal zonder tegenmaatregelen kromtrekken.

Tip Als je twee delen op elkaar wilt plakken, smeer je altijd het dunste papier in. Smeer het papier dun in en wacht tot het papier ‘bestorven’ is, dat wil zeggen niet meer krult. Ook kun je het papier insmeren, kort wegleggen tot het niet meer krult, en dan de lijm ‘weer tot leven wekken’ door het opnieuw dun in te smeren. Deze laatste methode werkt vooral goed als je stijfsel gebruikt of een mix met een hoog percentage stijfsel.

Eigenlijk is het heel logisch. Als een bord kromtrekt doordat er aan één zijde aan wordt getrokken, ga je dat tegen door ook aan de andere kant te trekken. Dat wil zeggen dat je het bord aan de andere kant moet beplakken met iets met vergelijkbare trekkracht. In de praktijk gebruiken we daar het schutblad voor. Het papier van het schutblad moet dan ook in evenwicht zijn met de platbekleding. Voor de meeste materialen weten we uit ervaring wat werkt. En als dat niet het geval is, is het makkelijk om een proef te maken door een stuk grijsbord aan beide zijden te beplakken en te zien of het na drogen vlak blijft.

Tip Test de mate van rek. Neem een stukje van het te testen papier. Snijd een strook af dwars op de looprichting maar laat deze tegen de rest van het stuk papier liggen. Neem een potlood en zet een streep die doorloopt van de losse strook op de rest van het stuk papier. Bevochtig de losse strook. Leg het weer tegen de rest aan (potloodstreep geeft de juiste kant aan). Meet het verschil. Test handgeschept papier in beide richtingen.

Als je eenmaal begrijpt hoe het werkt, kun je gaan spelen met de regels. Heeft je bekledingsmateriaal een veel sterkere rek en trek dan je schutblad, dan kun je het verschil aan trekkracht opheffen door de binnenzijde van het plat eerst tegen te plakken met een stuk papier met veel rek. Plak het precies tussen de inslagen en gebruik een lijm met relatief veel vocht, zoals stijfsel. Laat onder bezwaar drogen en plak dan alsnog het schutblad op. Als er heel veel tegenkracht nodig is, kun je meerdere laagjes papier tegenplakken. Laat ze tussendoor goed drogen voor je de volgende laag plakt.
In plaats van het geheel plakken van de bekleding, kun je ook kiezen voor ‘drumming’ (zie ook de werkbeschrijving in ‘Handboekbinden’ 1-2024). De bekleding blijft bij drumming los van de platten, alleen de inslagen worden vastgeplakt. Dit systeem is heel geschikt voor materiaal als perkament dat heel vochtgevoelig is en heel erg blijft rekken en krimpen. Standaard werken we met stijfsel voor het bekleden van de platten en het lijmen van het dekblad (deel van het schutblad dat op de binnenzijde van het plat is opgeplakt) en lijmen we het bekledingsmateriaal/dekblad in. Wil je toch het bord inlijmen? Gebruik dan PVA om de hoeveelheid vocht te beperken.
Sommige handboeken adviseren om kromtrekken tegen te gaan door de materialen ‘kruislings’ te plakken. Twee stukken materiaal worden dan verlijmd met de looprichtingen dwars op elkaar. In mijn ervaring werkt dit alleen als de twee materialen min of meer evenveel rekken (bijvoorbeeld twee dezelfde stukken grijsbord) en het verschil in lengte en breedte niet te groot is. Als er niet aan deze voorwaarden wordt voldaan, zal het bord torderen, wat naar mijn idee erger is dan kromtrekken omdat het haast niet te corrigeren is.

Je hebt een prachtig boek gemaakt en alle regeltjes gevolgd, of een mooi boek gekocht, en na verloop van tijd staat het met kromgetrokken platten in de kast. Wat nu? Voorkomen is beter dan genezen. We weten dat kromtrekken ontstaat doordat de vezels van het bekledingsmateriaal krimpen en aan het bord trekken. Die krimp komt door verlies aan vocht. Door voor een constant klimaat met weinig schommelingen in temperatuur en relatieve luchtvochtigheid te zorgen, beperk je rek en krimp van materialen. Een paar eenvoudige maatregelen, zoals niet in de zon zetten, niet onder een warme lamp plaatsen of boven de verwarming, en een bakje water aan de verwarming plaatsen, doen al veel. Ook helpt het als vocht niet de gelegenheid krijgt om in de platten te dringen of juist snel vocht af kan staan. Ondersteun je boeken aan weerszijden goed met passende steunen of bewaar ze liggend. Je zult merken dat als boeken kromtrekken, de buitenste in de rij het ergste te lijden heeft. Wissel daarom de boeken af en toe van plaats in de rij of stapel.

Is een plat toch kromgetrokken, dan geen paniek. Geef het tijd om de vochthuishouding weer op orde te krijgen. Je kunt het boek helpen door het plat neer te leggen met een ander boek van dezelfde maat erop. Een plank met een gewichtje werkt ook. Draai het boek van tijd tot tijd om. Pas op dat je het boek de tijd geeft en niet forceert in een pers of onder een veel te zwaar gewicht, want dat geeft een enorme spanning op de kneep die daardoor kan scheuren.

Neem ook geen drastische maatregelen, zoals het nat/vochtig maken van de platten. Het forceert het hele proces met soms een averechts resultaat. Je loopt ook het risico op vochtkringen en nat perkament kan enorm vervormen of transparant worden. En natuurlijk kan het vocht te ver in het boekblok dringen en dat vervormen of gunstige condities voor (soms al aanwezige) schimmelsporen creëren. Raadpleeg bij twijfel een deskundige.