Lijmen

Voor een goed resultaat is de keuze van de juiste lijm van groot belang. En hoewel er niet een enkele lijmsoort is die voor alle werk in de binderij geschikt is komt een niet-professioneel binder een heel eind met PVA (PolyVinylAcetaat) en stijfsel.

Soorten lijm

Stijfsel

Stijfsel wordt al eeuwen gebruikt in de binderij. De basis is (tarwe)zetmeel dat door koken tot een lijmpap wordt gemaakt. In de restauratie wordt nog steeds uit gezuiverde tarwezetmeel stijfsel gekookt. Groot nadeel is dat deze vorm van stijfsel heel snel bederft en na een week al niet meer bruikbaar is. De in de handel verkrijgbare kant-en-klaar stijfsel is wel houdbaar en daarom heel geschikt voor de amateur binder.

Stijfsel bevat veel vocht en daardoor is de droogtijd heel lang, maar daar kan de binder juist gebruik van maken. Een lange droogtijd geeft ook een lange werktijd en dat is bij lastige karweitjes heel prettig: haasten is niet nodig en er kan nog wat gecorrigeerd worden voor alles muurvast zit. Stijfsel hecht goed op papier, bord en linnen maar niet op kunststof.
Na drogen laat het nauwelijks vlekken achter. Stijfsel is dan ook heel geschikt voor het bekleden van de band (puur of in mix-vorm) en voor het aanlijmen  van de schutbladen.

Stijfsel moet voor gebruik ’tot leven worden gebracht’. Het mooiste resultaat krijg je als je de stijfsel eerst onverdund door een fijne -liefst kunststof- zeef wrijft. Verdun de stijfsel daarna met water. Klop dit door de stijfsel tot deze lobbig is. Dit gaat heel gemakkelijk met een handmixer op lage snelheid. Zet desnoods maar één klopper in de mixer als deze anders niet in de beker past. Op deze manier behandelde stijfsel is, mits goed afgesloten, goed houdbaar. Klop het even opnieuw op als het een tijd niet gebruikt is.

Boekbinderslijm

Wat boekbinders kennen als boekbinderslijm is een vorm van PVA (PolyVinylAcetaat). Het is een synthetische (in tegenstelling tot lijmen met een dierlijke of plantaardige oorsprong) dispersie-lijm. Dat wil zeggen dat de verschillende deeltjes fijn verdeeld in een vloeistof zweven. Als de vloeistof verdampt en/of in het papier trekt hechten de deeltjes zich aan elkaar en aan de ondergrond.

PVA laat zich snel en gemakkelijk verwerken en de kleefkracht is uitstekend. Het hecht goed op tal van materialen en droogt relatief snel  tot een kleurloze (maar meestal wel glanzende) film op. Ook na drogen blijft de lijm soepel en is daardoor heel geschikt om op bewegende delen te gebruiken. Denk daarbij aan het inlijmen van bandruggen en lumbecken. Door de snelle droogtijd wordt PVA ook veel gebruikt voor kartonnage en voor ‘snelle’ klusjes als het aanbrengen van kapitaalband.

In de voordelen zitten ook meteen de nadelen van PVA verborgen. Het hecht goed maar is niet reversibel, dat wil zeggen: vast is vast. Het is daarom absoluut niet geschikt voor herstel- en restauratiewerk. De ‘open tijd’ (de tijd tussen aanbrengen en drogen) is kort, er is dus weinig tijd om te schuiven en te corrigeren. Spoel een kwast meteen na gebruik uit want ook hier geldt: hard is hard.

Vinyllijmen zijn voor de professionele binder in verschillende samenstellingen verkrijgbaar met onder andere meer of minder “droge stof”. Hierdoor kan de open tijd variëren. Voor wie geen toegang heeft tot deze lijmsoorten kan zelf de eigenschappen aanpassen door de PVA meer of minder te verdunnen (experimenteer en maak lijmproefjes met verschillende soorten papier en karton). PVA moet voor gebruik de dikte van yoghurt hebben. Meng er beetje bij beetje water door om deze dikte te bereiken. Door de juiste dikte kan de lijm goed uitvloeien zodat er geen kwaststrepen in de lijm blijven staan. Ook moet de lijm in het papier kunnen dringen voor een goede hechting.

Mix

Om de werktijd te verlengen kun je ook stijfsel door de PVA mengen. Dit noemen we ‘mix’. Groot voordeel van het mengen met stijfsel is een langere werktijd zonder dat de lijm erg dun en daarmee onwerkbaar wordt en (te)veel van zijn lijmkracht verliest. De verhouding stijfsel/PVA kan variëren van 1 : 9 (1 deel stijfsel op 9 delen PVA) tot 1 : 1 (gelijke delen stijfsel/PVA). Afhankelijk van de verhouding heeft de mix meer stijfsel- of meer PVA-eigenschappen. Mix kan naar behoefte ter plekke gemengd of op voorraad gehouden worden.

Werkwijze

Organisatie

Zoals bij alle werk is een goede voorbereiding het halve werk. Ruim je werkplek op en maak hem schoon. Niets  zo vervelend als een mooi werkstuk met een vlek. Zorg ook voor ruimte om dingen tussendoor weg te zetten. Plan je werkzaamheden: wat ga je doen, in welke volgorde, wat heb je daarvoor nodig (gereedschap, papier en lijmsoort) en waar laat je dingen. Controleer je gereedschap en lijm. Heb je alles? Is het schoon? Geen klontjes of ongerechtigheden in de lijm en heeft de lijm de juiste dikte en homogeniteit? PVA zakt altijd een beetje uit en stijfsel moet even opgeklopt.

Je werkoppervlak

Zorg voor een stevig en schoon werkoppervlak dat ruim groot genoeg is. Zelf werk ik het liefst op een formica tafelblad of een ruime glasplaat. Zo’n werkoppervlak is tussendoor makkelijk schoon te maken (wel nadrogen!) en geeft niet de rommel van lijmvellen. Werk je liever met lijmvellen zorg dan dat die niet afgeven en groot genoeg zijn. Ga niet tobben met een paar kleine velletjes naast elkaar want die gaan gegarandeerd schuiven en voor je het weet ligt je werk in de lijm. Kleine velletjes schuiven sowieso erg gemakkelijk, dus werk op grote lijmvellen. Vouw een gebruikt lijmvel altijd meteen dubbel met de lijmkant naar binnen en gooi weg. Zet daar naast je werktafel een doos of bak voor klaar.

Gereedschap

Het belangrijkste en goedkoopste gereedschap zijn een vochtige en een droge lap, een oud stuk t-shirt bijvoorbeeld of een theedoek. Gebruik ze om je werkoppervlak schoon en droog te houden, je vingers af te vegen en nog veel meer. Geef ze een vaste plek zodat je je werk niet per ongeluk op de natte lap kunt leggen en je ze blindelings kunt pakken als je ze snel nodig hebt. Ik heb altijd een droge lap aan mijn schortband en een vochtige lap in een bakje.
Investeer in een paar goede kwasten.  Een paar kleine kwastjes kunnen handig zijn, maar ga over het algemeen niet voor te kleine kwasten. Een goede kwast is rond, heeft lange soepele (varkens)haren en heeft liefst geen metalen delen die kunnen roesten maar een touwomwikkeling. Er zijn speciale kwasten voor boekbinders in de handel maar voor PVA kan een verfkwast voor acrylverf kan ook uitstekend dienst doen. Gebruik aparte kwasten voor PVA en stijfsel.

Zet nieuwe kwasten een nachtje in het water tegen het uitvallen van haren. Een goede kwast kost geld en het loont ook om hem goed te onderhouden. Bewaar kwasten met de haren naar boven in een pot en laat ze na gebruik niet lang rechtop in het water staan maar maak ze meteen schoon. Tussendoor even in het water zetten kan wel, maar let er dan op dat je ze goed afdroogt voor gebruik. Misschien ten overvloede, maar kijk wel uit met potten water op je werktafel! Schoonmaken doe je gewoon met lauw water, drogen en in vorm brengen. Ingedroogde kwasten met stijfsel even weken in lauw water. Biotex versnelt het proces. Ingedroogde PVA is een ander verhaal. Probeer als warm water niet helpt weken met spiritus. Aceton kan een laatste redmiddel zijn (goed naspoelen met schoon water!) maar meestal ben je aan een nieuwe kwast toe.

Voor grote oppervlakken is een klein lakrolletje met een miniverfbakje handig. Bakje en rolletje kun je tussendoor kort in een ziplock zakje bewaren.

Naast gereedschap voor het lijmen zelf zijn er ook hulpmiddelen als persplanken nodig. Een goede persplank neemt vocht op en trekt niet krom. Multiplex is heel geschikt. Voor het beschermen van (delen van) je werk tegen vocht (doorslaan!) is melinex heel geschikt. Melinex is doorzichtig en reageert niet met anders stoffen. Het bevat geen weekmakers. In noodgevallen kun je ook heel goed huishoudfolie gebruiken. Soms wil je je werk wel beschermen en zorgen dat het niet ongewild vastplakt maar moet het materiaal juist wel vocht door laten. In dat geval is hollytex zeer geschikt. Beide materialen zijn verkrijgbaar bij o.a. Boektotaal in Steenwijk.

Lijmen

Alles ligt klaar, je weet wat je gaat doen, het lijmen kan beginnen.

Wrijf de kwast even door de palm van je hand zodat de haren mooi los en recht zitten. Doop in de lijm en wrijf de overtollige lijm af. (Span hiervoor een postelastiek over je lijmbakje).  De lijm moet de juiste dikte hebben en goed vloeien. Te dikke lijm geeft een dikke laag die niet goed in het papier dringt en ook niet goed uitsmeert. Gevolg is dat er luchtblazen in het resultaat zitten en de kwaststrepen zichtbaar blijven.

Rug van een boekblok: Zorg dat het boekblok goed in model ligt en gefixeerd wordt doordat het in een pers zit of goed onder bezwaar (gewicht) ligt. Houd het boekblok gefixeerd tot de vorm zich zet en de lijm droog is. Dun en regelmatig smeren zodat de lijm goed tussen de katernen loopt.

Vlak werk (bijv. de band): Hou de kwast in je vuist, zo verticaal mogelijk. Werk vanuit het midden en smeer de lijm stervormig naar buiten toe uit. Fixeer je werk door de toppen van duim en wijsvinger zover mogelijk uit elkaar op de rand (liefst een inslag) te plaatsen. Druk niet te hard want dat geeft later vlekken.  (niet vergeten de plekjes waar je vingers stonden ook nog in te smeren). Lange smalle stroken met de korte kant naar je toe leggen.

Papier: Als je twee delen op elkaar wilt plakken dan smeer je altijd het dunste papier in. Een uitzondering hierop vormt extreem dun en kwetsbaar papier.

Smeer het papier dun in en blijf smeren tot het papier ‘bestorven’ is, d.w.z. niet meer krult. Ook kun je het papier insmeren, kort wegleggen tot het niet meer krult en dan de lijm ‘weer tot leven wekken’ door het opnieuw dun in te smeren. Deze laatste methode werkt vooral goed als je stijfsel gebruikt of een mix met een hoog percentage stijfsel.

Schutblad: Leg een smeervel onder het in te lijmen dekvel. Houd bij het insmeren van het schutblad duim en wijsvinger dicht bij de rugvouw en smeer stervormig vanuit de rugvouw naar de snede toe.

Rek en trek

Zoals iedere binder weet heeft papier een looprichting. Maak je papier vochtig, dan rekt het dwars op de looprichting (immers vezels zwellen op en worden breder, niet langer). Verschillende papiersoorten rekken in verschillende mate. Hou hier rekening mee en maak een proef als een stuk papier precies moet passen. Later bijsnijden is niet altijd mogelijk. Wrijf papier altijd aan tegen de looprichting in en als het van toepassing is vanuit de rug naar de voorzijde. Eventuele blazen die ontstaan door de rek van het papier kunnen dan weg en dat voorkomt valse vouwen.

Eenzijdig beplakt bord trekt vaak krom. Het papier krimpt tijdens het drogen weer enigszins maar kan niet weg omdat het vastgelijmd is. Dit trekt aan het bord en zal het krom trekken. Om dit tegen te gaan moet je het object (band) goed onder bezwaar laten drogen en tegenplakken (schutblad!) met een papier dat ongeveer gelijke rek/trek eigenschappen heeft.  Neem als tegenplakken niet mogelijk is de looprichting van papier tegengesteld aan die van het bord en laat het werk onder bezwaar liggen tot het echt droog is.