Iedere boekenliefhebber krijgt er mee te maken. Zeker bij boeken die veel gebruikt en geraadpleegd worden. Hoewel papier sterk is, raakt er in de loop der tijd weleens een blad los of komt er een scheur in een bladzijde of plaat. Om verdere schade te voorkomen en te zorgen dat het boek bruikbaar blijft, repareert men die scheur.
Plakband en reparatietape
Veelal gebruikt men voor reparaties plakband. Maar plakband degradeert onder invloed van licht en lucht. Na een aantal jaren heeft men een verkleuring die in het papier gedrongen is, een lijmlaag die plakkerig achterblijft of al geheel verhard is en het papier doorzichtig en broos maakt, en een los stukje plastic. Ook speciaal plakband als ‘magic tape’ en Filmoplast geeft op den duur dezelfde problemen als regulier plakband.
Bovendien is de rand van het tape zo recht en scherp dat het als het ware een breuklijn vormt waarlangs zwak papier in de toekomst het zeker zal begeven. Ook esthetisch is de harde rechte rand te opvallend op het blad papier en de breedte van het tape is ook nogal royaal. Dat kan beter!
Vanzelfsprekend vraagt een bijzonder boek of een boek met meer schade om de deskundige aanpak van een specialist (zie ‘Restauratie’ onder ‘Mooie boeken’).
Het alternatief: papier en lijm
Het voor een reparatie gebruikte materiaal moet zuurvrij zijn, dun en niet verkleuren. Restauratoren gebruiken Japans papier en dan vooral Kozo en tarwestijfsel of MC.
Door de lange vezels is Japans Kozo-papier na droging zeer sterk en grijpt het zich als het ware met die vezels over een vrij groot oppervlak vast aan het papier. Kozo is verkrijgbaar in verschillende diktes, in handgeschepte en machinegeschepte vellen. Het is vrij prijzig, maar je doet er ook lang mee, omdat je over het algemeen maar kleine strookjes nodig hebt. Voor gewone papierreparaties leent zich het meest Kozo van 18 gram, voor zwaar papier Kozo van 25 gram.
De beste lijm is zelfgekookte tarwestijfsel van gezuiverd tarwezetmeel (NB. geen bloem of maizena!). Een goede tweede is methylcellulose (MC of TyloseMH 300), beter bekend als behangplaksel. Het is wel belangrijk dat de lijm geen andere toevoegsels heeft. De MC van Bison (Bison behangplaksel) is volgens opgave van de fabrikant zuiver en kan gebruikt worden voor dit doel. Het grote voordeel van MC is de lange houdbaarheid, ook in aangemaakte vorm. Aanmaken gaat als volgt: neem een kommetje met 150 ml warm water. Strooi hierin al roerende langzaam 5 gram (1 eetlepel) MC. Blijf roeren tot alle klontjes opgelost zijn. Giet de lijm in een schoon (!) glazen potje met deksel. Goed schudden en dan een paar uur laten staan. Controleer de dikte en verdun indien nodig met koud water tot ongeveer yoghurtdikte. Zelf experimenteren tot een goed smeerbare dikte verkregen is.
Schep met een schone lepel de benodigde lijm op een schoteltje de rest droog en donker wegzetten.
De werkwijze
Zorg voor zo min mogelijk tekst- of beeldverlies, dus, als de keuze er is, kies voor de achterkant van een blad of voor het minst bedrukte deel. Zorg ervoor dat je reparatiestrookje bescheiden is.
Als de scheur een zgn. ‘baard’ vertoont, kun je die van een beetje lijm voorzien en weer netjes de twee helften op elkaar plakken.
Voor grotere scheuren ga je als volgt te werk: Trek met een kraspen of naald een lijn op het Japans papier zodat een perforatie ontstaat. De perforatie moet evenwijdig zijn met de ‘looprichting’ van het papier (zie de tutorial ‘Looprichting papier’. Bij Japans papier is de looprichting meestal gelijk aan de vergé lijnen die tegen het licht zichtbaar zijn in het papier. Het strookje mag niet te breed worden, ongeveer 4 tot 5 mm. Scheur de strookjes langs de perforatielijn los. Zo maak je optimaal gebruik van de “grijpkracht” van de vezels langs de scheurrand. Als je een grillige scheur of ontbrekende hoek hebt, en die vorm wilt volgen, leg dan een doorzichtig velletje plastic tussen de gescheurde pagina en het Japans papier en kijk of je de vorm kunt overnemen.
Zorg ervoor dat de scheur niet aan de volgende pagina plakt of de rest van het boek vochtig kan worden door een stukje plastic onder de te repareren pagina te leggen.
Leg het strookje Japans papier op een los groter vel papier en smeer dun in met lijm. Gebruik daarvoor een zacht plat kunststof penseel.
Neem het papier op met een pincet of houd een stukje droog zodat je het met de vingers kunt oppakken. Daarna opbrengen en stevig aanwrijven. Als de scheur in de rand zit het reparatiestrookje tot over de bladrand uit laten steken. Gebruik voor het aanwrijven liefst een (teflon) vouwbeen. Bij het ontbreken van een vouwbeen is de achterkant van een roestvrijstalen theelepeltje bruikbaar.
Vervolgens tussen twee stukken (ongekleurd) vilt (verkrijgbaar in knutselzaken) of filtreerpapier vlak laten opdrogen met een klein gewichtje (plankje o.i.d.) erop. Wanneer het werk droog is, verwijder je voorzichtig het vilt of filtreerpapier (eventueel met behulp van het teflon vouwbeen) en snijd of knip je het uitstekende stukje Japans papier weg. Nooit in het boek of document zelf snijden of knippen!
Het lijkt allemaal misschien een heel gedoe, en het is iets meer meer werk dan het hanteren van tape, maar het resultaat is veel beter, veel mooier en dus bevredigender.
Kort samengevat:
- alles klaarzetten (lijm, stookje papier, lijmvel, plastic, hollytex, vouwbeen, vilt)
- plastic (melinex) onder de reparatie
- baarden op elkaar lijmen
- strookje Japans papier inlijmen
- scheur repareren, evt. aan twee zijden
- hollytex op de reparatie en aanwrijven
- tussen vilt laten drogen met wat gewicht erop
- overtollig materiaal afsnijden/-knippen
Gebruiken we dan nooit plakband? Alleen wanneer een proefje met Japans papier en stijfsel op verzuurd papier of op kunstdrukpapier (voorzien van een zuigende, kalkachtige laag) dramatische resultaten oplevert, wordt overgaan tot het gebruik van Filmoplast, Archibond, e.d. Dan is het gebruik van vocht funest voor het papier en valt ook te verwachten dat de reparatie het originele papier overleeft. In het geval van zwaar verzuurd en broos papier is tape soms nog de enige, zij het voorlopige, redding.
Hanteer bij toepassing wel de volgende regels:
Er is reparatietape in zelfklevende vorm en thermoplastisch (strijken, reageert op warmte), de thermoplastische vorm heeft de voorkeur.
zo zuinig mogelijk gebruiken (ook Filmoplast laat zich tot smallere strookjes scheuren)
Laat de randen op voor- en achterkant van het papier niet op dezelfde plaats laten vallen, om een al te harde breukrand te vermijden.
vraag jezelf af of het echt nodig is en of er geen betere oplossing te vinden is zoals een conserveringsomslag of doos.
Bekijk of uitbesteden geen beter optie is. Bij twijfel een deskundige raadplegen!
Voor kleine papierreparaties verkoopt de Stichting Handboekbinden doosjes ‘DO NOT USE’ met de benodigde materialen en een handleiding. Meer info: www.stichting-handboekbinden.eu/activiteiten-stichting-handboekbinden/do-not-use-verantwoorde-papier-reparaties/
